top of page
NOWE PYSKOWICE: ODBUDOWA RYNKU
Pyskowice, 1937-1938r.
źródło: "Architektura", Śląskie Miasta Owalnicowe, Włodzimierz Gierałtowski, Zakład Urbanistyki P. W.,
Wydawnictwo Zarządu Głównego Stowarzyszenia Architektów R. P. w Warszawie, 1950r.
ODBUDOWA PYSKOWICKIEGO RYNKU I PL. WYSZYŃSKIEGO • 1945 — 1950
Władze polskie przejmują Pyskowice w marcu 1945r. Odbudowę miasta po wojnie rozpoczęto od gruntownego odgruzowania, jeszcze w tym samym roku. Prace postępowały jednak bardzo powoli z uwagi na stale doskwierający brak środków finansowych. Dopiero w 1948r. Pyskowice uzyskały kredyt na cele odbudowy rynku, będącego centrum niewielkiego, "owalnicowego" miasta, na skrzyżowaniu istotnych szlaków drogowych (m. in. tak zwanego "szlaku solnego" z kierunku Krakowa w stronę Wrocławia).
Pyskowice, obok miast takich jak Toszek, Gliwice, Żory, czy Czeladź, są jednym z miast, które bardzo dobrze zachowały swój średniowieczny, owalnicowy układ urbanistyczny. Przyjęła się w opracowaniach fachowych nazwa "śląskie miasta owalnicowe". Forma planu owalnicowego, zwanego również targowym, charakterystyczna dla śląskich miasteczek, wywodzi się z dawnego, obronnego ich charakteru. Dodatkowo, nazwa "targowa" została zaczerpnięta najprawdopodobniej z uwagi na ominięcie centrum miasta przez główne szlaki komunikacyjne. Zamiast "wbijać się" w nie bezpośrednio, okalały je z każdej strony, pozwalając na nieskrępowane rozkładanie stoisk targowych w samym środku ryneczków.
Wydział Planowania Miast i Osiedli przy WRN w Katowicach kieruje do Pracowni Urbanistycznej Centralnego Biura Projektów Architektury i Budownictwa w Katowicach pismo, w którym informuje o planach odbudowy zniszczonych zabudowań rynku oraz dalszej rozbudowy i ekspansji miasta. Jednocześnie zwraca uwagę na powtarzalność formy przestrzennej miasta i nakazuje uczynić Pyskowice miastem wzorowym, dającym szkic wyjściowy dla dalszych projektów i odbudowy następnych miast o owalnicowym charakterze.
Niemalże natychmiast, w mieście pojawia się Zespół Pracowni Urbanistycznej CBPAiB w Katowicach. Przygotowywany jest projekt odbudowy, według którego będą postępować dalsze prace w mieście. Działaniom zespołu przewodniczy Kazimierz Wejchert, główny architekt budujących się na równi z Pyskowicami, po przeciwległej stronie GOP-u, Nowych Tychów. Prace nad projektem były prowadzone w stałej kooperacji z grupą pomiarową Zakładu Urbanistyki Politechniki Warszawskiej pod kierownictwem Zdzisława Łuszczyńskiego.
Kopia oryginalnego planu z 1820 r.
źródło: "Architektura", Śląskie Miasta Owalnicowe, Włodzimierz Gierałtowski, Zakład Urbanistyki P. W.,
Wydawnictwo Zarządu Głównego Stowarzyszenia Architektów R. P. w Warszawie, 1950r.
Przy projektowaniu każdego ze wspomnianych miast owalnicowych, przyjęto konkretne, nienaruszalne założenia:
-
zachować owalnicowy charakter miasta wraz z układem ulic, ewentualnie dostosowując je do potrzeb ówczesnych środków komunikacji
-
zachować ogólną kompozycję miasta, z dopuszczeniem dostosowania wnętrz budynków do ówczesnych zapotrzebowań
-
uczynić rynki (ośrodki zwyczajowo centralne, historyczne) miejscami rozwoju handlu i usług
-
zachować charakter ocalałych budynków, jednocześnie eliminując z nich naleciałości budowlane XX wieku, określane jako nieestetyczne, brzydkie
-
zachować wytyczone podziały parcel i istniejące fundamenty
Wytyczne ukształtowania zabudowy rynku (1949r.)
źródło: "Małe miasta", Hanna Adamczewska-Wejchert, Kazimierz Wejchert, Arkady, Warszawa 1986r.
Efektem działań architektów jest dokument "Inwentaryzacja Urbanistyczna Rynku Pyskowic", wraz z bogatym zasobem rysunków, uwzględniających różne proponowane rozwiązania. Aby wybrać ostateczne z nich, zwołano Kolegium Rzeczoznawców CBPAiB, na czele z konserwatorem wojewódzkim. Projekt okazał się na tyle zaawansowany i trudny w realizacji, że musiał spotkać się jeszcze z dodatkowym zatwierdzeniem Głównego Urzędu Konserwatorskiego w Warszawie.
Główny Urząd Konserwatorski zatwierdził dla Pyskowic kalenicowy projekt odbudowy, z kilkoma znormalizowanymi typami okien mieszkalnych, oraz dwoma typami witryn i otworów sklepowych. Działania terenowe, wdrażające projekt w fazę realizacji, rozpoczynają się w 1949r. Pierwotny układ planu pyskowickiego rynku uległ zmianie, z uwagi na doprowadzenie do niego dróg z zachodu na wschód w XIX i XX wieku. Oba wloty ulic na rynek przymknięto przez wysunięcie nowych domów, wzniesionych na podcieniach. Poszerzono również dojście do kościoła św. Mikołaja, utrzymując zwarcie zabudowy poprzez wydzielenie niewielkiego dziedzińca pośród budynków, oddzielonego od odnogi ul. Kościelnej ozdobnym murem.
Jak twierdził sam Kazimierz Wejchert: "(...) przykład rozwiązania Pyskowic jest doświadczeniem. Doświadczenie to może dać materiał dyskusyjny do dalszych poszukiwań i ustalenia zasad odbudowy zniszczonych śródmieść małych miasteczek na terenie Śląska." W tym miejscu warto nadmienić, iż wypowiedź Wejcherta, może jasno wskazywać na to, że już na etapie odbudowy zabytkowego pyskowickiego rynku, rozrost miasta był okraszony sporą dozą eksperymentu.
Pyskowice Śródmieście 1:2000
źródło: Centralny Zarząd Budowy Miast i Osiedli ZOR, Archiwum Akt Nowych
Inwentaryzacja zniszczeń - stan na rok 1949.
źródło: "Pyskowice - notatka monograficzna", inż. Ernest Szary,
"Miasto", Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, nr 3, 1951r.
Inwentaryzacja zniszczeń - stan na rok 1949.
źródło: "Pyskowice - notatka monograficzna", inż. Ernest Szary,
"Miasto", Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, nr 3, 1951r.
Wytyczne ukształtowania architektury rynku. Projekt zespołu pracowni 400 CBPAiB w Katowicach:
arch. W. Gierałtowski, W. Lipowczan, S. Szary, pod kier. K. Wejcherta
źródło: "Małe miasta", Hanna Adamczewska-Wejchert, Kazimierz Wejchert, Arkady, Warszawa 1986r.
źródło: "Architektura", Śląskie Miasta Owalnicowe, Włodzimierz Gierałtowski, Zakład Urbanistyki P. W.,
Wydawnictwo Zarządu Głównego Stowarzyszenia Architektów R. P. w Warszawie, 1950r.
źródło: "Architektura", Śląskie Miasta Owalnicowe, Włodzimierz Gierałtowski, Zakład Urbanistyki P. W.,
Wydawnictwo Zarządu Głównego Stowarzyszenia Architektów R. P. w Warszawie, 1950r.
Elewacja budynku Ratusza - stan na rok 1949.
źródło: "Pyskowice - notatka monograficzna", inż. Ernest Szary,
"Miasto", Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, nr 3, 1951r.
Karta Programowa odbudowy Pyskowic
-
Przyjęta nazwa osiedla: Pyskowice Śródmieście
-
Biuro projektowe: Miastoprojekt Stalinogród
-
Projektanci: inż. Kobzakowski, inż. Olpiński
-
Wykonawca: ZOR Gliwice
Charakterystyka całości osiedla "Śródmieście"
-
Kubatura ogółem: 46660 m^3
-
Pow. użytkowa mieszkań ogółem: 6624 m^2
-
Pow. użytkowa urządzeń socjalno-użytkowych ogółem: 1069 m^2
-
Pow. mieszkaniowa ogółem: 4098 m^2
-
Ilośc pomieszczeń izbowych (pokoje i kuchnie) mieszkalnictwa rodzinnego: 383
-
Ilość budynków: 26
Kierownikiem budowy zostaje Robert Cholewa, który nadzoruje pracę pod szyldem wykonawcy - Zakładu Osiedli Robotniczych (ZOR). Do odbudowy przeznaczono 7 domów i 17 kamienic, mieszczących 220 izb mieszkalnych i kilka przeznaczonych na cele handlowo-usługowe. Zaplanowano także budowę nowych 11 domów, z unowocześnionym, względem zabudowań zabytkowych, wyposażeniem i układem pomieszczeń. Aby utrzymać spójną estetykę całości, kilka narożnych, trzykondygnacyjnych domów z 1948r. przeznaczono do obniżenia, w celu zniwelowania ich wysokościowej dominanty nad resztą zabudowań.
Budynki odbudowywane przez ZOR odbiegły nieco od wcześniej ustalonych założeń projektowych. Nie odstąpiono jednak od najważniejszego kryterium zachowania zabudowy w zwartym szyku. Jako konieczną wskazano także przebudowę Ratusza oraz nadanie architekturze budynku "narodowych cech polskich".
W 1950r. Pyskowice nazywa się "przyszłym miastem hutników". To pierwsza poważna zapowiedź rozbudowy miasta na szeroką skalę. Na północ od Rynku wyznaczono tereny pod dalszy rozwój budownictwa mieszkaniowego. Działania rozwojowe w Pyskowicach, miały w swym założeniu przeobrazić miasto w duży ośrodek, pozwalający na zmianę charakteru klasowego miasta.
Układ urbanistyczny Pyskowic z zaznaczeniem lokalizacji pozostałości po osadzie średniowiecznej
źródło: Robert Respondowski, Inwentaryzacja krajoznawcza woj. katowickiego, zeszyt 5, Miasto Pyskowice,
Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Katowicach, 1991r.
Odbudowa Rynku w Pyskowicach
źródło: "Pyskowice - notatka monograficzna", inż. Ernest Szary,
"Miasto", Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, nr 3, 1951r.
Odbudowa rynku w Pyskowicach.
źródło: "Dziennik Zachodni", nr 297 (2046) X/1950r.
Ratusz (pocztówka), 1966r.
źródło: Władysław Macowicz, archiwum redakcji Przeglądu Pyskowickiego - dzięki uprzejmości wydziału promocji UM Pyskowice
Plac Wyszyńskiego, 1967r.
fot. Zofia Rydet, wł. Zofia Augustyńska-Martyniak; CC BY-NC-ND 3.0 PL
Dzięki uprzejmości P. Zofii Augustyńskiej-Martyniak, Fundacja Zofii Rydet, zofiarydet.com
ul. Kościelna i Rynek 1, 1963r.
fot. Zofia Rydet, wł. Zofia Augustyńska-Martyniak; CC BY-NC-ND 3.0 PL
Dzięki uprzejmości P. Zofii Augustyńskiej-Martyniak, Fundacja Zofii Rydet, zofiarydet.com
Ratusz, 1967r.
fot. Zofia Rydet, wł. Zofia Augustyńska-Martyniak; CC BY-NC-ND 3.0 PL
Dzięki uprzejmości P. Zofii Augustyńskiej-Martyniak, Fundacja Zofii Rydet, zofiarydet.com
Rynek w Pyskowicach w okresie PRL
fot. Zofia Rydet, wł. Zofia Augustyńska-Martyniak; CC BY-NC-ND 3.0 PL
Dzięki uprzejmości P. Zofii Augustyńskiej-Martyniak, Fundacja Zofii Rydet, zofiarydet.com
Rynek w Pyskowicach, pocztówka
źródło: autor nieznany
ul. Rynek
źródło: Pocztówka (autor nieznany)
ul. Armii Krajowej
źródło: Pocztówka (autor nieznany)
ul. Rynek
źródło: Pocztówka (autor nieznany)
pl. Wyszyńskiego
źródło: Pocztówka (autor nieznany)
Rynek w Pyskowicach, 2022
fot. Piotr Borowiak
Rynek w Pyskowicach, 2022
fot. Piotr Borowiak
Rynek w Pyskowicach, 2022
fot. Piotr Borowiak
Rynek w Pyskowicach, 2022
fot. Piotr Borowiak
ul. Powstańców Śląskich, 2022
fot. Piotr Borowiak
Kościół św. Mikołaja w Pyskowicach, 2022
fot. Piotr Borowiak
ŹRÓDŁA I ILUSTRACJE •
-
Małe miasta, Adamczewska-Wejchert H., Wejchert K., Arkady, Warszawa 1986r.
-
Architektura, Śląskie Miasta Owalnicowe, Gierałtowski W., Zakład Urbanistyki P. W., Wydawnictwo Zarządu Głównego Stowarzyszenia Architektów R. P. w Warszawie, 1950r.
-
Respondowski R., Inwentaryzacja krajoznawcza woj. katowickiego, zeszyt 5, Miasto Pyskowice, Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Katowicach, 1991r.
-
Pyskowice Śródmieście 1:2000, Centralny Zarząd Budowy Miast i Osiedli ZOR, Archiwum Akt Nowych.
-
Inwentaryzacja zniszczeń - stan na rok 1949., Pyskowice - notatka monograficzna, inż. Szary E., Miasto, Polskie Wydawnictwa Gospodarcze, nr 3, 1951r.
-
Układ urbanistyczny Pyskowic z zaznaczeniem lokalizacji pozostałości po osadzie średniowiecznej, Respondowski R., Inwentaryzacja krajoznawcza woj. katowickiego, zeszyt 5, Miasto Pyskowice, Regionalna Pracownia Krajoznawcza w Katowicach, 1991r.
-
Odbudowa rynku w Pyskowicach, Dziennik Zachodni nr 297 (2046) X/1950r.
-
Archiwum redakcji Przeglądu Pyskowickiego - dzięki uprzejmości wydziału promocji UM Pyskowice.
-
Archiwum fotograficzne Zofii Rydet, wł. Zofia Augustyńska-Martyniak. Dzięki uprzejmości P. Zofii Augustyńskiej-Martyniak, Fundacja Zofii Rydet, zofiarydet.com
-
Piotr Borowiak: fotografie własne (w tym lotnicze).
Portal Stacja Pyskowice Kolej Aglomeracyjna i Muzealna GOP wykorzystuje także materiały z pozostałych opracowań własnych, a także wiedzę pozyskaną i zapisaną dzięki wypowiedziom zgromadzonym podczas wywiadów i rozmów przeprowadzonych przez członków naszego zespołu z mieszkańcami, świadkami wydarzeń; a także na grupach i forach dyskusyjnych, konferencjach i panelach.
Opracował: Piotr Borowiak.
bottom of page