MIASTA IDEALNE: WPROWADZENIE
PLAN TRZYLETNI • 1947 — 1949
Centralny Urząd Planowania rozpoczyna odbudowę państwa i gospodarki krajowej po zniszczeniach wojennych, poprzez wdrożenie Planu Odbudowy Gospodarczej, czyli tzw. planu trzyletniego (1947-1949). Zakładał on rozwój sektora handlowego, przemysłowego i usługowego, co miało doprowadzić do podniesienia jakości życia obywateli do poziomu powyżej tego sprzed wojny. W tym czasie rusza odbudowa pyskowickiego rynku i rozpoczyna się rozważania dot. dalszego rozwoju miasta.
Z polecenia Józefa Stalina, w 1947 r. prezydium rządu powołało komisję do budowy nowego, ogromnego zakładu metalurgicznego, w myśl unowocześniania rozwiązań produkcyjnych i likwidacji bezrobocia. Dwa lata później powstało Przedsiębiorstwo Państwowe Nowa Huta w budowie. Lokalizacji dla zakładu szuka zarówno strona Polska, jak i Radziecka. Rozważa się kilka możliwości, w tym trzy najważniejsze: pomiędzy Gliwicami-Łabędami a Pyskowicami, w okolicach Skawiny oraz wsi Mogiła k. Krakowa.
W marcu 1948 roku powstaje opracowanie propozycja usytuowania nowego kombinatu metalurgicznego w rejonie Pyskowic. Obejmuje ona zarówno wytyczenie miejsca pod nową hutę, jak i obszarów dla dalszej rozbudowy zabudowań mieszkalnych, komunikacji i stref zielonych miasta.
Ostatecznie lokalizację odrzucono chwilę później, z uwagi na obawę o ewentualną utratę zakładu (wskazane ziemie należały wcześniej do Niemiec). Propozycję lokalizacji zakładu w Skawinie odrzucono z uwagi na niekorzystne wiatry, mogące przenosić zanieczyszczenia nad Kraków.
Szkic usytuowania Kombinatu Metalurgicznego w rejonie Pyskowic, 1:25000, 31 III 1948.
źródło: Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, Archiwum Państwowe w Katowicach
Szkice architektoniczne Nowej Huty (1949 - 1951).
źródło: Wojskowa Agencja Fotograficzna, Narodowe Archiwum Cyfrowe
PLAN SZEŚCIOLETNI • 1950 — 1955
Plan budowy kombinatu metalurgicznego zakłada również wcześniejsze uruchomienie budowy całkowicie nowego miasta, mogącego zapewnić zaplecze mieszkalne i rozrywkowe dla przyszłych pracowników. Całe przedsięwzięcie, zarówno w rozumieniu budowy ośrodka mieszkalnego, jak i zakładu produkcji stali, wpisuje się w kolejny, uchwalony przez sejm 21 lipca 1950 r., gospodarczy plan sześcioletni (1950-1955). Jego główne założenie to intensywny rozwój struktury przemysłowej w kraju. Wiceprezes Rady Ministrów, Hilary Minc, nazywa go planem "budowy podstaw socjalizmu".
Przy wdrożeniu "sześciolatki" klarują się także założenia dot. nie tylko budowy kolejnych, ale i rozwoju istniejących zakładów pracy, w tym Huty im. Józefa Stalina w Łabędach. Ta zostaje przeznaczona do rozbudowy i zwiększenia zatrudnienia, a planowany odrębny zakład, decyzją wydaną jeszcze 1 lutego 1949r. powstaje ostatecznie na terenie podkrakowskiej wsi Mogiła. W 1954r. nadaje się mu nazwę Kombinat Metalurgiczny Huta im. Lenina.
Budowa miasta Nowej Huty (1950).
źródło: Wojskowa Agencja Fotograficzna, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Budowa miasta Nowej Huty (1950).
źródło: Wojskowa Agencja Fotograficzna, Narodowe Archiwum Cyfrowe
PLAN PIEŃKOWSKIEGO • 1949 — 1953
Oba plany wiązały się z koniecznością zapewnienia zaplecza mieszkalnego blisko zakładów pracy, dlatego decyzja o zmianie lokalizacji Nowej Huty niewiele zmieniła w stosunku do planów rozbudowy Pyskowic. Z ziemi wyrastają wielkie budowy miast: Nowej Huty i Nowych Pyskowic. Miasta budowane są w myśl tworzenia wzorowych ośrodków propagandowych: "narodowych w formie, socjalistycznych w treści".
Na południowo-wschodnim skraju GOP zaczynają wyrastać także Nowe Tychy, które razem z Pyskowicami wpisują się w ówczesne założenia przestrzenne dla GOP. Uruchamiany zostaje, tak zwany, plan deglomeracji centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (inaczej: plan Pieńkowskiego, od twórcy głównych jego założeń Romualda Pieńkowskiego) i budowy na jego obrzeżach miast satelickich (miast-sypialni). Na wybranych etapach rozwoju, miasta te dzielą ze sobą także udział postaci architekta Kazimierza Wejcherta, jego żony, architektki Hanny Adamczewskiej-Wejchert oraz architekta Tadeusza Todorowicza-Todorowskiego.
Lokalizacje dla nowych miast satelickich GOP-u miano wybierać na podstawie planów regionalnych. Pierwotnie, zakładano likwidację praktycznie całej mieszkalnej zabudowy GOP i przesiedlenie mieszkańców między innymi Zabrza, Katowic, Chorzowa, czy Bytomia do nowopowstających ośrodków, mających spełniać role miast zielonych, przyjaznych do osiedlania, dobrze skomunikowanych i pozbawionych uciążliwości jakie mogłoby nieść za sobą bliskie sąsiedztwo fabryk i hut, względem mieszkań. W praktyce, część lokalizacji wskazywali ministrowie, bądź zarządy górnicze; często jeszcze przed odpowiednim rozeznaniem terenowym i uchwaleniem planów regionalnych.
Plac budowy przy ulicy Włodzimierza Lenina w Tychach,
fot. Stanisław Kasperowicz ok. 1952.
arch. Tadeusz Teodorowicz-Todorowski
źródło: Muzeum Miejskie w Tychach (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Hotelowiec ul. Budowlanych w Tychach.
fot. Stanisław Kasperowicz ok. 1955
źródło: Muzeum Miejskie w Tychach (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Budowa ulicy Wincentego Pstrowskiego w Tychach.
fot. Stanisław Kasperowicz ok. 1952.
arch. Tadeusz Teodorowicz-Todorowski
źródło: Muzeum Miejskie w Tychach (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Ulica Wojska Polskiego w Tychach, fot. Zygmunt Kubski ok. 1954
fot. Stanisław Kasperowicz ok. 1954.
źródło: Muzeum Miejskie w Tychach (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
MIASTA IDEALNE — żywa historia.
Historię Nowej Huty dokumentuje Muzeum Nowej Huty, historię Tychów dokumentuje Muzeum Miejskie w Tychach. Nie opisano natomiast do roku 2022, czyli do powstania niniejszego opracowania, ogólnodostępnej historii rozwoju Pyskowic po 1945r., z wyjątkiem okazjonalnych i sezonowych wystaw oraz spotkań w Ratuszu Miejskim i galerii Podcień, a także mniejszych publikacji.
Zadaniem kolektywu Stacja Pyskowice - Kolej Aglomeracyjna i Muzealna GOP jest popularyzacja historii miasta, nie tylko w zakresie rozwoju kolejnictwa. Liczymy, że nasze starania zostaną zauważone, dzięki czemu w przyszłości będziemy mogli zaoferować mieszkańcom miasta dostęp do nieruchomej placówki muzealnej poświęconej Pyskowicom.
Makieta budowy Nowej Huty, Miastoprojekt Kraków, 1951r.
fot. Wojciech Łoziński ze zbiorów B. Skrzybalskiego.
źródło: R. Marcinek, Z. Myczkowski, Park Ratuszowy i Park Szwedzki, Kraków 2016.
Plansza studialna „Miasto Nowe Tychy 1:2000”, 1961r.
fot. Muzeum Miejskie w Tychach
źródło: Muzeum Miejskie w Tychach (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
Makieta "bezimiennego miasta" - wyraźnie rozpoznana sylwetka Pyskowic.
źródło: "Piękno Miasta", "Miasto" nr 8, 1952
ŹRÓDŁA I ILUSTRACJE •
-
Plan Odbudowy Gospodarczej (1947-1949), PPS, Centralny Urząd Planowania.
-
Plan Regionalny GOP (Plan Deglomeracji GOP), Pieńkowski R., 1949
-
Budowa miasta Nowej Huty (1950), Wojskowa Agencja Fotograficzna, Narodowe Archiwum Cyfrowe
-
Szkice architektoniczne Nowej Huty (1949 - 1951), Wojskowa Agencja Fotograficzna, Narodowe Archiwum Cyfrowe
-
Szkic usytuowania Kombinatu Metalurgicznego w rejonie Pyskowic, 1:25000, 31 III 1948., Komisja Planowania przy Radzie Ministrów Zespół Planowania Regionalnego z siedzibą w Katowicach, Archiwum Państwowe w Katowicach.
-
Piękno Miasta, Miasto nr 8, 1952.
-
Fotografie ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Tychach.
-
Fotografie ze zbiorów B. Skrzybalskiego, Marcinek R., Myczkowski Z., Park Ratuszowi i Park Szwedzki, Kraków 2016.
Portal Stacja Pyskowice Kolej Aglomeracyjna i Muzealna GOP wykorzystuje także materiały z pozostałych opracowań własnych, a także wiedzę pozyskaną i zapisaną dzięki wypowiedziom zgromadzonym podczas wywiadów i rozmów przeprowadzonych przez członków naszego zespołu z mieszkańcami, świadkami wydarzeń; a także na grupach i forach dyskusyjnych, konferencjach i panelach.
Opracował: Piotr Borowiak.